در این مبحث قرار است درباره‌ی مفهوم احساس ارزشمندی و راه‌های تقویت آن بر اساس داده‌های علمی روز صحبت کنیم. قبل از آن‌که خطوط پایین را بخوانید، چند لحظه‌ای به این مفهوم فکر کنید، ازنظر شما احساس ارزشمندی به چه معنا است و چه زمان‌هایی این احساس را تجربه کرده‌اید؟
تعریف احساس ارزشمندی
احساس ارزشمندی درواقع به معنای احساسی است که یک فرد در خصوص ارزشمند بودن خود تجربه می‌کند. به معنای دقیق‌تر شما به‌عنوان یک انسان تا چه اندازه برای خود در ابعاد مختلف ارزش و منزلت قائل هستید؟!!
اما نکته‌ی مهمی که درباره‌ی این احساس قابلیت بررسی دارد، آن است که تجربه احساس ارزشمندی و یا تجربه عدم ارزشمندی وابسته به چه چیزی است؟ و چه می‌شود که در افراد مختلف در این زمینه تجربیات متفاوتی دیده می‌شود؟
عوامل مؤثر بر احساس ارزشمندی
نظریه‌ی احساس ارزشمندی(self-worth theory) نشان می‌دهد که افراد تلاش می‌کنند با جلب تائید دیگران به زندگی خود معنا ببخشند، این معمولاً به معنای انجام اعمال یا ارائه‌ی خدماتی است که توسط گروه بزرگ‌تری که فرد به آن تعلق دارد یا امیدوار است به آن تعلق گیرد، مورد ارزش گذاری قرار می گیرد. بنابراین کسب و از دست دادن صلاحیت‌ها یا شایستگی‌ها، باعث افزایش احساس ارزشمندی یا کاهش آن می‌شود. برای بررسی این عوامل باید اشاره‌کنیم که مفهوم احساس ارزشمندی، با مفاهیم مختلف یا بهتر است بگوییم با عوامل متعددی در ارتباط است که تأثیرات بسیاری از آن‌ها دریافت می‌کند، یا بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد، بنابراین بین احساس ارزشمندی و این مفاهیم رابطه تأثیر و تأثر برقرار است، طبق پژوهش‌های صورت گرفته به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود،:
• روابط بین فردی( مثل حمایت خانوادگی)
• احساس مثبت به جنبه‌های جسمانی، فیزیکی و ظاهری
• شایستگی علمی- آموزشی
• سطح بالای سلامت عمومی (جسمی- روانی)
• مواجهه کارآمدتر با مشکلات زندگی
(در نظر بگیرید که عوامل مؤثر و متأثر به موارد بالا محدود نمی‌شود، بلکه مفاهیم متعدد دیگری هم وجود دارد، مواردی که ذکرشده طبق بررسی‌های چندین پژوهش و بر اساس داده‌های علمی حاصل‌شده است)
اگر بخواهیم مطالب ذکرشده را در قالب مثالی ارائه دهیم به چند نمونه پژوهش در این حیطه اشاره می‌کنیم:
• طبق پژوهش روان‌شناسان ورزش بر روی پسران کشتی‌گیر دبیرستانی، زمانی این افراد از ورزش کناره‌گیری می‌کنند که میزان باخت آن‌ها باعث از بین رفتن شهرت، قدرت بدنی و چابکی آن‌ها شود ( عموم افراد قدرت آن‌ها را دیگر به میزان قبل تائید نمی‌کنند).
• طبق داده‌های پژوهشی دیگر جوانانی که موسیقی را کنار گذاشتند، باوجود آن‌که در دوره‌های آموزشی موفقیت‌هایی را کسب کرده بودند به علت ترس از بد جلوه کردن کار در جامعه آن را کنار گذاشتند.
ارزشمندی به معنای کسب توانایی نیست!
با توجه به مطالبی که به بررسی آن‌ها پرداختیم، متوجه شدیم که ارزشمندی درواقع در این مباحث مساوی با میزان توانایی فرد می‌شود . به این معنا که اگر من در دروس این ترم یا دروس این دوره تحصیلی نمرات الف کسب نکنم، آدم بی‌عرضه‌ای هستم و احساس ارزشمندی کاهش پیدا می‌کند! درواقع اشتباهی که صورت می‌گیرد آن است که ارزشمندی مساوی توانایی است و فضایی رقابتی ایجاد می‌شود، که بر اساس آن احساسات، تفکرات و رفتارهای فرد در ابعاد مختلفی تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
درواقع ضرباتی که به احساس ارزشمندی افراد وارد می‌شود، را شاید بتوان این‌گونه توصیف کرد که یک لیست ذهنی را هرکسی برای خود تهیه‌کرده و بر اساس آن به دنبال این مورد که کدام موارد تیک لازم را می‌خورد تا به احساس ارزشمندی او افزوده شود. در نظر بگیرید که این خصوصیت میل تائید پذیری اجتماعی برای کسب احساس ارزشمندی در دوره‌ای که فضای مجازی روزبه‌روز بر دامنه‌ی تأثیرگذاری‌اش افزوده می‌شود چگونه خواهد بود؟
خطرات فضای مجازی در احساس ارزشمندی
حتماً با جنبش‌هایی مثل همه ما زیباییم در فضای مجازی آشنا هستید؟ به نظر شما این نوع جنبش‌ها با چه هدفی طراحی‌شده و چه تأثیراتی خواهند داشت؟
تصور کنید که شما به‌اشتباه ارزشمندی خود را با توانایی‌های خود یا با یک لیست از معیارها برابر بدانید، اگر درگذشته داده‌های این لیست محدود به گفته‌های خانواده و دوستان و… بود، در جهان امروز فضای مجازی هم با اشاره‌ای زیاد داده‌های کثیری را به این لیست اضافه می‌کنند. فهرستی که به شما می‌گوید، چهره شما باید چگونه باشد، در چه خانه‌ای با چه شمایلی زندگی کنید؟ چه میزان سفر بروید، چه استایلی لباس بپوشید و… . تمام این داده‌ها در ذهن شما ثبت می‌شود و احتیاج خواهید داشت که آن‌ها به همان میزان اعلام‌شده کسب کنید تا فردی ارزشمند به‌حساب بیایید. قطعاً با این حالت فشاری که به شما وارد می‌شود، برای انجام امور و ضرباتی که قرار است به احساس ارزشمندی شما وارد شود، بیشتر و سنگین‌تر خواهد بود.
روش‌های ارتقای احساس ارزشمندی
در درجه‌ی اول شما باید بر روی این تفکر کارکنید که مفهوم احساس ارزشمندی خود را به اموری که در بالا اشاره شد ربط ندهید!
لیست ذهنی خود را پیدا کنید
در پاراگراف‌های بالا اشاره شد که هرکدام از ما در ذهن خود فهرستی از معیارهایی داریم که بر اساس آن‌ها به ارزشمندی خود نمره می‌دهیم. حال یک‌قلم و کاغذ بردارید و این لیست خود را کتبی کنید. در ذهنتان بررسی کنید که ارزشمندی برای شما وابسته به چه چیزهایی است ، تحصیل، شغل، اندام، وزن، قد و…. . با تهیه این لیست بیشتر با این جریان آشنا می‌شوید که در حقیقت احساس ارزشمندی در ذهن شما چگونه حاصل می‌شود.
احساس ارزشمندی مساوی با توانایی‌های شما نیست
بیایید برای بررسی این مفهوم کسی غیر خودتان را در نظر بگیرید، یکی از ارزشمندترین افرادی که در زندگی شما وجود دارد، را در ذهن خود بیاورید، اگر این فرد دریکی از توانایی‌های مهم خود دچار شکست شود، ارزش او برای شما از بین می‌رود؟ تصور کنید که وزن این فرد به علت یک بیماری جسمی یا افسردگی یا هر چیز دیگری افزایش پیدا کند، دیگر برای شما به‌اندازه‌ی قبل ارزشمند نیست؟
اگر این شخص ارزشمند سال‌ها تمرین بسکتبال کند و به علت ضربه‌ای به پا دیگر نتواند مثل قبل بازی کند، شما دیگر او را ارزشمند نمی‌دانید؟
احتمالاً جواب شما به این سؤالات منفی است، ارزشمندی آن شخص برای شما جدای از مواردی است که ذکر شد. اگر برای دیگری می‌توانید این کار را بکنید چرا خود را با این معیارها ارزش‌‌گذاری می‌کنید؟!
خود را از دست صداهای آزاردهنده اطراف خلاص کنید
همان‌طور که اشاره شد ممکن است در جهان حقیقی و مجازی ما با فشارهای مختلفی مواجه شویم، که باعث شود به‌صورت مداوم به ما این حس را القا کنند که ارزشمندی درگرو به دست آوردن فلان معیار است، اول این‌که بدانید این لیست انتها ندارد و هرزمان یک آیتم آن را به دست آوردید، مورد دیگری به لیست شما اضافه می‌شود. قطعاً خارج شدن از این بازی کار دشواری است، چون بسیاری از این جملات از کودکی به همراه شما است، اما بهتر است این را در نظر داشته باشید که این‌یک بازی بی‌پایان برای رسیدن به خط پایان ارزشمندی است و بر اساس آن شما هیچ‌گاه موفق نخواهید شد.
درک معنای زندگی
برعکس تصور عمومی تمامی افراد در زندگی خود تجربیات شکست و رنج رادارند. باید زندگی را بر اساس واقعیت‌های آن بپذیرید و بر اساس همین واقعیت‌ها با آن برخورد کنید. میزان کنترل‌گری ما در این عرصه محدود است و رنج و شکست جزو جدایی‌ناپذیر انسان بودن است، بنابراین هر زمان با این تجربیات مواجه شدید برای خود یادآوری کنید که هر انسانی در این کره خاکی این تجربیات روانی را دارد و تنها زمینه‌ی بروز این عوامل در زندگی او متفاوت است، درواقع همه ما تجربیات نسبتاً مشابهی را به دلیل ماهیت وجودی خود با قصه‌های متفاوت داریم و در عین وجود همه‌ی این عوامل ما دارای ارزش وجودی هستیم و باید آن را در درون خود احساس کنیم.